Από τον αρχαιολόγο Νίκο Παναγιωτάκη.
Η έρευνα επιφανείας στη γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας του νομού Ηρακλείου Κρήτης, η μεγαλύτερη μέχρι τώρα στον Ελλαδικό χώρο, αποκάλυψε στο έδαφός της συγκεκριμένης γεωγραφικής ενότητας πλέον των δύο χιλιάδων αρχαιολογικών θέσεων.
Μεταξύ αυτών τη θέση του ανακτόρου στον Γαλατά και τις θέσεις των μινωικών φρυκτωριών-Σωρών. Μάλιστα, το σύστημα επικοινωνίας των Μινωιτών, ήδη από την εποχή των πρώτων μινωικών ανακτόρων -ηλικίας δηλαδή τεσσάρων χιλιάδων ετών- είναι το πρώτο, μέχρι σήμερα, αναγνωρισμένο στον ευρωπαϊκό χώρο.
Τα οικονομικά, γεωγραφικά και στρατηγικά δεδομένα της παραπάνω περιοχής σ’ όλες τις εποχές, από τη νεολιθική έως και την οθωμανική περίοδο, ήταν μεγάλης αξίας και επομένως αντιστοιχούν σε ισάξια ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα.
Η επιφανειακή αυτή έρευνα απέδειξε με τον καλύτερο τρόπο τη διαχρονική εδραίωση των πολιτισμών στην Πεδιάδα, η οποία τους παρέχει όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις ανάπτυξης.
Τα συστατικά των εδαφών της, το πότισμά τους με τα όμβρια ύδατα, κυρίως κατά τη διάρκεια του χειμώνα και η ύπαρξη δέντρων-δασών-ελαιώνων-αμπελώνων και θαμνωδών εκτάσεων, που κατακρατούν το νερό και δεν επιτρέπουν πλημμυρικά φαινόμενα, ήταν οι βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, κύριων ενασχολήσεων του ανθρώπου από τη νεολιθική εποχή.
Αποτελεί και σήμερα σημαντικό γεωργικό και κτηνοτροφικό κέντρο, έχοντας εύφορες πεδιάδες, κοιλάδες, λαγκαδιές, παρόχθιες περιοχές, λόφους και λοφοσειρές, πληθώρα πηγών, πηγαδιών, αρωματικών φυτών και ποιοτικών προϊόντων, που αποτελούν πόλο έλξης για τους ανθρώπους κάθε εποχής.
Η διαχείμανση των κοπαδιών τόσο από τον Ψηλορείτη όσο και από τα Λασιθιώτικα βουνά γίνεται, κυρίως στους χαμηλότερους ορεινούς όγκους της γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας, επειδή σπανίως πέφτει χιόνι και η βοσκοϊκανότητά τους είναι πολύ μεγάλη.
Η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας ήταν, λόγω της θέσης της στην κεντρική Κρήτη και σταυροδρόμι προσπέλασης προς το Τέμενος, το Μονοφάτσι, την πεδιάδα της Μεσσαράς, τη Βιάννο, τα Λασιθιώτικα βουνά με τα οροπέδιά τους -και κυρίως το μεγαλύτερο- και τέλος προς το Μεραμπέλο.
Ο λευκός μαλακός μαργαϊκός ασβεστόλιθος και ο γκρίζος σκληρός ασβεστόλιθος Τριπόλεως είναι τα κύρια πετρώματα εξόρυξης οικοδομικών υλικών, που αφθονούν στη γεωγραφική αυτή ενότητα και χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία πόλεων, οικισμών και εγκαταστάσεων σε όλες τις εποχές.
Οικιστικά κέντρα, από τα σημαντικότερα της Κρήτης σε όλες τις εποχές, βρίσκονται στη γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας:
- Τέσσερα από τα μινωικά ανάκτορα της Κρήτης (Κνωσού, Μαλίων, Αρχανών και Γαλατά).
- Τέσσερις από τις επτά πόλεις της κεντρικής Κρήτης που συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο (Λύκτος, Μίλητος, Κνωσός και Λύκαστος).
- Έξι πόλεις των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων, από τις σημαντικότερες στην Κρήτη (Κνωσός, Λύκτος, Λύκαστος, Αρκάδες, Ελτυναία και Χερσόνησος).
- Το δίπολο Λύκτος-Χερσόνησος είναι το πολυπληθέστερο οικιστικό κέντρο της Κρήτης, στους Ρωμαϊκούς χρόνους.
- Η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας παραμένει σημαντικό κέντρο με πολλές οχυρώσεις, κατά τη διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων.
- Οι απογραφές κατά την Ενετοκρατία και την Οθωμανική περίοδο αποδεικνύουν, με τον καλύτερο τρόπο, ότι η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας είχε τον μεγαλύτερο πληθυσμό σε σχέση με τις άλλες επαρχίες της Κρήτης και ότι τα εδάφη της διατηρούν ανέκαθεν την ευφορία, την ποιότητα και τις αναγκαίες ποσότητες για την επάρκεια των παραγόμενων αγαθών.
- Όλη η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας αποτελεί επίσης ένα θρησκευτικό κέντρο όλων των εποχών. Από την επιφανειακή έρευνα προκύπτει πληθώρα ιερών κορυφής και λατρευτικών σπηλαίων της μινωικής εποχής. Πολλά επίσης εικονοστάσια και νυμφαία κοντά σε πηγές και λατομεία, των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων. Ανακαλύψαμε τα θεμέλια σημαντικού ιερού, πιθανότατα εκείνου που είχε αφιερωθεί στην Αρτέμιδα την Σκοπελίτιδα, σε περιοχή του Καινούργιου Χωριού. Πολλά είναι και τα νυμφαία και τα σπηλαιονυμφαία της ρωμαϊκής περιόδου. Πλήθος επίσης τα Χριστιανικά λατρευτικά κέντρα, καθότι ήδη από τη βυζαντινή περίοδο και την περίοδο της ενετοκρατίας κτίζονται εκατοντάδες ναοί. Η Ιερά Μονή Αγκαράθου είναι το σημαντικότερο θρησκευτικό κέντρο, με παγκρήτια και πανελλήνια ακτινοβολία, καθώς και το ιερό προσκύνημα της Αγίας Μαρίνας στη Βώνη.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η επιφανειακή έρευνα της γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας έριξε φως διαχρονικά από το νεολιθικό άνθρωπο έως τον σύγχρονο στον αγώνα του για επιβίωση πλέον των επτά χιλιάδων ετών. Η ανθρώπινη δημιουργία στα χωρικά και χρονικά πλαίσιά της καταγράφεται με τα αρχαιολογικά δεδομένα, τη μελέτη των όποιων υπολειμμάτων, που αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
Η αποτελεσματική συνεργασία με τις Κοινότητες και τους κατοίκους των χωριών από τις αρχές της δεκαετίας του ’80 καθώς και οι προβολές διαφανειών που πραγματοποιούσα για τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα της περιοχής, τους βοήθησαν ώστε αυτή η επιφανειακή έρευνα να αναδείξει με τον καλύτερο τρόπο την άγνωστη τοπική ιστορία και να αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς στη διεθνή βιβλιογραφία με τις είκοσι πέντε δημοσιεύσεις και συμμετοχές σε διεθνή συνέδρια.